خواب از جمله نیازهای بنیادین انسان است که نقش مهمی در تضمین سلامت جسمی و روانی ایفا می‌کند.

نوروساینس و خواب؛ چرا مغز به خواب نیاز دارد

#اختصاصی #بومرنگ_نیوز

به قلم علی کدیور دانشجوی دکتری علوم اعصاب

خواب از جمله نیازهای بنیادین انسان است که نقش مهمی در تضمین سلامت جسمی و روانی ایفا می‌کند. طی خواب، مغز فرصت می‌یابد تا بسیاری از فرایندهای روزانه را به‌صورت پنهان انجام دهد: از مرتب‌سازی خاطره‌ها گرفته تا پاک‌سازی مواد زائد و تنظیم احساسات. در این مقاله با زبانی ساده و مستند به دلیل نیاز مغز به خواب و نقشی که این فرآیند در کیفیت زندگی‌ ما دارد، می‌پردازیم.

خواب برای مغز مانند شارژ مجدد باتری‌هاست؛ وقتی خوب می‌خوابیم، خاطره‌ها مرتب می‌شوند، زباله‌های شیمیایی مضر پاک می‌گردند و تعادل روحی ما حفظ می‌شود.

دانشمندان دریافته‌اند که در طول خواب، فاصلهٔ کوچکی بین سلول‌های مغز گشاد می‌شود تا مایع پاک‌کننده (glymphatic) با فشار بیشتری گردش کند و پروتئین‌های زائد مانند بتا-آمیلوئید را جمع‌آوری و دور کند.

کمبود منظم خواب می‌تواند باعث تجمع این سموم و افزایش خطر بیماری‌هایی مانند زوال عقلی شود. 

خواب به دو مرحلهٔ اصلی تقسیم می‌شود: ابتدا خواب سبک که مغز، خود را برای خواب عمیق و سپس خواب رؤیا (مرحلهٔ REM) آماده می‌کند. در خواب عمیق، خاطره‌های جدید از «مرکز حافظه» (هیپوکامپ) به بخش‌هایی منتقل می‌شوند که برای نگهداری بلندمدت مناسب‌ترند و احتمال فراموشی کاهش می‌یابد. سپس در خواب رؤیا، نواحی مرتبط با احساسات و خلاقیت فعال می‌شوند تا تجربیات عاطفی پردازش و تثبیت شوند. 

کمبود خواب، تعادل عاطفی را برهم می‌زند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کاهش ساعات خواب رؤیا، باعث می‌شود ناحیهٔ پردازش احساسات (آمیگدالا) واکنشی تا ۶۰ درصد قوی‌تر از محرک‌های تهدیدآمیز نشان دهد که می‌تواند زمینه‌ساز اضطراب و افسردگی گردد.

همچنین، پس از یک شب بدون خواب مناسب، سرعت واکنش و تمرکز تا ۲۰ درصد کاهش پیدا می‌کند که در رانندگی یا محیط کار مخاطره‌آمیز است. 

خواب کافی، نقش مهمی در ترمیم سلول‌های مغزی و رشد شبکه‌های عصبی دارد. طی مرحلهٔ رؤیا، پیام‌رسان‌های رشد عصبی (مثل BDNF — عامل نوروتروفیک مشتق از مغز) افزایش یافته و به تقویت اتصالات بین نورون‌ها کمک می‌کنند. به همین دلیل کودکان و نوجوانان برای یادگیری و انعطاف‌پذیری بیشتر مغز، به ساعات خواب بیشتری نیاز دارند. 

برای بهره‌مندی کامل از فواید خواب، توصیه می‌شود هر شب در ساعت مشخصی به تخت بروید و صبح‌ها در ساعتی ثابت بیدار شوید. دو ساعت قبل از خواب از موبایل و تلویزیون بپرهیزید و اتاق را تاریک و ساکت نگه دارید. ورزش منظم و کاهش مصرف چای یا قهوه پس از ظهر نیز کیفیت خواب را بهبود می‌بخشد. 

خواب، فراتر از استراحت ساده‌ است؛ مجموعه‌ای از فعالیت‌های حیاتی مغز در این زمان انجام می‌شوند که اگر به آن بی‌توجهی شود، سلامت شناختی، عاطفی و حتی جسمانی ما در معرض خطر قرار می‌گیرد.