هسته‌ای در کشاورزی ـ ۴| کاهش مؤثر ضایعات با پرتودهی هسته‌ای
پرتودهی مواد غذایی با استفاده از اشعه یونیزان یکی از پیشرفته‌ترین فناوری‌های هسته‌ای در خدمت امنیت غذایی و کاهش ضایعات است
به گزارش بومرنگ نیوز به نقل از خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، پرتودهی مواد غذایی، فرایندی دقیق و کنترل‌شده است که با بهره‌گیری از اشعه گاما، ایکس یا الکترونی، بی‌آنکه کیفیت حسی و تغذیه‌ای مواد غذایی را دچار آسیب کند، عوامل بیماری‌زا را از بین می‌برد و طول عمر نگهداری را افزایش می‌دهد، این فناوری به‌ویژه در صادرات میوه‌های تازه از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است.
در شرایطی که امنیت غذایی به یکی از محورهای اصلی سیاست‌گذاری جهانی تبدیل شده است و نگرانی‌ها پیرامون ایمنی، سلامت و اتلاف مواد غذایی افزایش یافته‌اند، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای ارتقاء کیفیت و کاهش ضایعات، ضرورتی انکارناپذیر یافته است. میان مجموعه راهکارهای موجود، «پرتودهی مواد غذایی» (Food Irradiation) به‌عنوان یک فناوری هسته‌ای ایمن و کارآمد، جایگاه ویژه‌ای در زنجیره تأمین و مدیریت پس از برداشت پیدا کرده است. این روش، که مبتنی بر استفاده از اشعه‌های یونیزان همچون گاما، ایکس و الکترون است، توانایی دارد طیف گسترده‌ای از آلودگی‌های میکروبی، قارچی و انگلی را از بین ببرد، رشد و جوانه‌زنی محصولاتی مانند سیب‌زمینی و پیاز را مهار کند، و در نهایت، قابلیت نگهداری محصولات را به‌طرز محسوسی افزایش دهد.
برخلاف تصورات رایج، پرتودهی کیفیت غذایی را حفظ و ایمنی مصرف‌کننده را نیز تضمین می‌کند، همین امر سبب شده است سازمان‌هایی همچون سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، این فناوری را به‌عنوان ابزاری قانونی، علمی و قابل‌اعتماد برای فرآوری مواد غذایی توصیه کنند. از منظر سیاست‌گذاری، پرتودهی می‌تواند بخشی جدایی‌ناپذیر از راهبردهای ملی برای کاهش ضایعات، بهینه‌سازی صادرات، و افزایش سلامت عمومی باشد.
تجربه ویتنام در بهره‌گیری از پرتودهی برای صادرات میوه‌های تازه، از جمله انبه، لیچی و پاپایا، نمونه‌ای موفق از ادغام فناوری هسته‌ای در کشاورزی است. این کشور با توسعه زیرساخت‌های پرتودهی از اواخر دهه 1990 و همکاری با FAO و IAEA، توانسته است به صادرات گسترده و ایمن محصولات کشاورزی خود دست یابد و در عین حال، استانداردهای سلامت غذایی را در سطح بین‌المللی رعایت کند.
در این نوشتار، تلاش خواهیم کرد ابعاد فنی، اقتصادی، سلامت‌محور و راهبردی پرتودهی مواد غذایی را تحلیل، تجربه ویتنام را به‌مثابه الگویی قابل تعمیم معرفی کنیم، و در نهایت، چشم‌انداز کاربرد این فناوری در نظام غذایی ایران را مورد واکاوی قرار دهیم.
تعریف پرتودهی مواد غذایی
پرتودهی مواد غذایی (Food Irradiation) فرآیندی علمی و کنترل‌شده است که در آن مواد غذایی با اشعه یونیزان مورد تابش قرار می‌گیرند تا اهداف خاصی مانند افزایش ماندگاری، کاهش بار میکروبی، نابودی آفات و جلوگیری از جوانه‌زنی محقق شود. این فناوری بدون استفاده از حرارت یا مواد شیمیایی، از اصول فیزیکی اشعه برای غیرفعال‌سازی عوامل بیماری‌زا و فسادزای زیستی استفاده می‌کند. پرتودهی نه‌تنها تغییری در ماهیت مولکولی غذا ایجاد نمی‌کند، بلکه امکان نگهداری ایمن غذا را برای دوره‌های طولانی‌تر فراهم می‌سازد.
اشعه یونیزان: گاما، ایکس و الکترون
سه نوع اشعه رایج در پرتودهی غذایی عبارت‌اند از: اشعه گاما (معمولاً از رادیوایزوتوپ کبالت-60)، اشعه ایکس، و پرتوهای الکترونی (Electron Beam). اشعه گاما قدرت نفوذ بالا و عمق تابش وسیعی دارد، و به همین دلیل برای پرتودهی محصولات با حجم بالا بسیار مناسب است. اشعه ایکس از تبدیل پرتوهای الکترونی به فوتون‌های پرانرژی تولید می‌شود و مزیت آن نداشتن مواد رادیواکتیو در فرایند است. پرتوی الکترونی نیز با نفوذ کمتر، برای مواد غذایی با ضخامت کم به‌کار می‌رود و سرعت فرآیند بالایی دارد
